Yr Iaith Gymraeg: Rhan 1 Welsh Language: Part 1 Awst/Medi 2022 August/September 2022

Bydd unrhyw un sy'n byw yng Nghymru, neu'n ymweld â Chymru, a Gogledd Cymru yn benodol, yn gwybod mai ychydig iawn sy'n gwahaniaethu'r ardal neu'n creu cymaint o emosiwn â'r iaith Gymraeg. Mae'n anodd, hyd yn oed yn amhosibl, gwahanu Cymru oddi wrth ei hiaith o ystyried natur ddisgrifiadol a hanesyddol yr iaith Gymraeg. Byddai trafodaeth lawn o'r Gymraeg yn llenwi llyfr mawr; felly, dim ond golwg fer ar ambell faes diddorol yw hwn. Bydd y rhifyn hwn yn edrych ar darddiad yr iaith, gyda dadleuon, dylanwadau ar ddefnydd yr iaith a datblygiadau cyfredol mewn rhifynnau diweddarach. I ddechrau — gadewch i ni chwalu un o'r mythau mwyaf cyffredin ymhlith ymwelwyr â Chymru. Nid yw pobl leol yn dechrau siarad Cymraeg dim ond oherwydd bod ymwelydd wedi mynd i mewn i'r siop neu'r dafarn; roeddent bron yn sicr yn siarad Cymraeg beth bynnag. I lawer o bobl ym Meirionydd, y Gymraeg yw eu hiaith frodorol a'r iaith a ddefnyddir yn gyfnewid bob dydd.	Anyone who lives in, or visits Wales, and North Wales in particular, will know that there is very little that distinguishes the area or generates as much emotion as the Welsh language. It is hard, even impossible, to separate Wales from its language given the descriptive and historical nature of the Welsh language. A full discussion of Welsh would fill a large book; so, this is just a brief look at a few interesting areas. This issue will look at the origins of the language, with controversies, influences on the use of the language and current developments in later issues. To start with – let’s dispel one of the most common myths amongst visitors to Wales. Locals do not start talking Welsh just because a visitor has entered the shop or pub; they were almost certainly talking Welsh anyway. For many people in Meirionnydd, Welsh is their native language and the language used in everyday exchange.
Gwreiddiau	Origins
Myth barhaus arall am y Gymraeg yw ei bod yn un o'r ieithoedd hynaf o gwmpas ac yn llawer hŷn na'r Saesneg. Oherwydd y ffordd y mae ieithoedd yn tyfu ac yn datblygu mae bron yn amhosibl dweud gyda sicrwydd pa mor hen yw iaith. Mae problem hefyd o ran Cymru a Lloegr fel yr ydym yn eu hadnabod, gan eu bod yn wahanol iawn tan tua dechrau'r oesoedd canol. Faint o bobl sy'n sylweddoli, er enghraifft, fod canolfan y llwyth 'Prydeinig' gwreiddiol bryd hynny yn Dumbarton ychydig y tu allan i Glasgow.	Another enduring myth about the Welsh language is that it is one of the oldest languages around and much older than English. Because of the way that languages grow and develop it is almost impossible to say with absolute certainty how old a language is. There is also the problem of England and Wales as we know them, being very different until about the early middle-ages. How many people realise, for example, that the centre of the original ‘British’ tribe was then at Dumbarton just outside Glasgow.
Gwyddom, fodd bynnag, fod pobl sy'n siarad math o Gymraeg, iaith Frythoneg, yn bodoli ym Mhrydain cyn i'r iaith Eingl-Sacsonaidd, a ddaeth yn Saesneg, gyrraedd o Ewrop. Cyrhaeddodd yr iaith Eingl-Sacsonaidd Brydain tua'r 5ed Ganrif, ond gellir olrhain ei datblygiad yn llawer pellach yn ôl i'r teulu Indo-Ewropeaidd o ieithoedd (a dyna pam mae cymaint o debygrwydd ar draws ieithoedd Ewrop).	We do know, however, that people speaking a form of Welsh, a Brythonic language, existed in Britain before the Anglo-Saxon language, which became English, arrived from Europe. Anglo-Saxon arrived in Britain around the 5th Century, however its development can be traced much further back to the Indo-European family of languages (which is why there are so many similarities across European languages).
Ymrannodd y Gymraeg yn raddol oddi wrth y grŵp Brythoneg gwreiddiol o ieithoedd tua'r un pryd gan ddatblygu i fod yr hyn y byddem bellach yn ei galw'n iaith Geltaidd, ynghyd â Gaeleg yr Alban, Gwyddeleg, a Llydaweg sydd i gyd yn dal i fodoli, Cernyweg a Manaweg sy'n cael eu hadfywio a Cumbric ac (o bosib) Picteg sydd wedi diflannu i bob pwrpas; mae'r Gymraeg yn perthyn yn fwyaf agos i'r ieithoedd Cernyweg a Llydaweg. Yn raddol, fe ddadleolodd yr iaith Eingl-Sacsonaidd fwyafrif helaeth yr ieithoedd Celtaidd wrth i ymsefydlwyr Eingl-Sacsonaidd ymledu tuag allan o'u canolfan yn ne a dwyrain Lloegr. Gyda llaw mae'r enghraifft 'ysgrifenedig' hynaf o'r iaith Gymraeg, sy'n dyddio o'r 9fed ganrif, i'w gweld ar Garreg Cadfan o fewn Eglwys Sant Cadfan yn Nhywyn.	The Welsh language gradually split away from the original Brythonic group of languages at about the same time and developed into what we would now call a Celtic language, along with Scottish Gaelic, Irish, and Breton which all still exist, Cornish and Manx which are being revived and Cumbric and (possibly) Pictish which have effectively disappeared; Welsh is most closely related to the Cornish and Breton languages. Anglo-Saxon gradually displaced the great majority of Celtic languages as Anglo-Saxon settlers spread outwards from their base in the south and east of England. Incidentally the oldest ‘written’ example, dating from the 9th century, of the Welsh language can be found on the Cadfan Stone within St Cadfan’s Church in Tywyn.
O dan 'Ddeddf Uno' Harri VIII ym 1536 daeth yr iaith Saesneg yn iaith swyddogol y gyfraith a masnach. Er bod y Gymraeg yn dal i gael ei siarad yn eang, daeth yn iaith y dosbarthiadau gwledig neu weithiol ac, os nad oedd yn cael ei gwahardd yn weithredol, roedd yn cael ei anghymeradwyo yn drwm. Oherwydd chwyldro diwydiannol y 19eg ganrif, yn ei dro, daeth nifer fawr o siaradwyr mudol i Gymru, yn enwedig yn y de diwydiannol. Ynghyd â mathau eraill o ataliad (rhifyn nesaf) roedd hyn oll yn golygu bod nifer y siaradwyr Cymraeg wedi gostwng erbyn yr 20fed ganrif i'r graddau fod yr iaith mewn perygl o wynebu difodiant.	Under Henry VIII’s ‘Act of Union’ in 1536 the English language became the official language of both the law and commerce. Although Welsh was still widely spoken it became the language of the rural or labouring classes and, if not actively outlawed, was heavily discouraged. The industrial revolution of the 19th century in turn meant large numbers of migrant speakers arrived in Wales, notably in the industrialised south. Together with other forms of suppression (next issue) this all meant that by the 20th century the number of Welsh speakers had declined to the extent that the language was at risk of becoming endangered.
Cafodd yr erthygl hon ei chynnwys yn wreiddiol yn rhifyn Awst/Medi 2022 o Sibrydion	This article was originally included in he August/September 2022 issue of Sibrydion